पृष्ठभूमि ः
नेपालमा २०७२ बैशाख १२ गतेको महाभुकम्प र त्यसपछिका पराकम्पनहरुले निम्त्याएको विपत्तिले व्यापक जनधनको क्षति पु¥याएको छ । यसका अलवा शिक्षा क्षेत्रमा झनै ठूलो क्षति देखियो जसका कारण ३७७ जना विद्यार्थी र ६४ जना शिक्षक तथा कर्मचारीहरुको मृत्यू भएको छ । विनाशकारी महाभूकम्पकै कारण लाखौं बालबालिका, शिक्षकहरु र अभिभावकहरु अझै सन्त्रासमै रहँदै आएका छन् ।
शिक्षा विभागको तथ्याङ्क अनुसार नेपालका करिब ३० हजार सामुदायिक विद्यालयहरुमध्ये भकम्प प्रभावित १४ वटा जिल्लाहरुमा ३ हजार २ सय ९९ वटा विद्यालय भवनहरु पूर्णरुपमा क्षति भएको छ । महाभकम्पको धक्काका कारण ४९ वटा जिल्लाहरुमा १७ हजार ६ सय ७० वटा कक्षा कोठाहरु पूर्ण रुपमा क्षति भएको छ , त्यसैगरि २ हजार १ सय ५ वटा शौचालयहरु भत्केका छन् भने १ हजार ४ सय खानेपानीका धाराहरु नष्ट भएको तथ्य औंल्याएको छ ।
यो भुकम्पले ल्याएको विपत्बाट मात्रै ललितपुर जिल्लाका १९० वटा विद्यालयहरुलाई असर पारेको छ भने करिब १५२० जना शिक्षकहरु र करिब ७६ हजार विद्यार्थीहरु हताहत भएका थिए । यो विपत्का अलवा बाढि,पहिरो, आँधी र हुरी जस्ता अनेकन विपत्तिहरु जहिले पनि आउँन सक्ने खतरा छ , यसबाट हाम्रा सामुदायिक विद्यालयका शिक्षकहरु सुरक्षित हुनु पर्दछ र उनीहरुको शिक्षण सन्देशबाट आम स्कुले बालबालिका विपत्बाट जोगाउँनु पर्ने सिकाई भएको छ ।
कार्यक्रमको उद्देश्य ः
विद्यालयहरु माथि पर्न सक्ने अनेकन विपत्हरु क्रमशः बाढी, पहिरो, आँधी र हुरी जस्ता अनेकन विपत्तिहरु जहिले पनि आउँन सक्ने खतरा छ, यसबाट हाम्रा सामुदायिक विद्यालयका शिक्षकहरु र विद्यार्थीहरुलाई सदैव सुरक्षित राख्न शिक्षकहरुलाई विपत् व्यवस्थापन तालिम सञ्चालन गर्ने ।
तालिमको कार्यक्षेत्र ः
सामुदायिक विद्यालयमा विपद् व्यवस्थापन अभिमुखिकरण/तालिमको कार्यक्षेत्र मेल्म्म्ची नगरपालिका भित्रको वडा नं १ देखि १३ वडा सम्मका सामुदायिक विद्यालयहरुका शिक्षक, बालक्लब र विव्यस प्रतिनिधी महिला २३ जना र पुरुष.९० जना गरि जम्मा ११३ जना सहभागी भएका थिए ।
तालिमको दैनिक कार्यविधी दैनिक क्रियाकलाप
क. परिचय
ख. स्वागत
ग. छलफलका विषय वस्तु जानकारी
घ. प्रवचन, प्रश्नउत्तर र अन्तरक्रियाका माध्यमद्वारा तालिम सञ्चालन
ड. कार्ययोजना तयारी
च. धन्यवाद र कार्यक्रम समापन ।
विधि ः सहभागीतामूलक, पुर्व परिक्षा प्रश्नोत्तर छलफल,ड्रिल अभ्यास र प्रनोत्तर आदि ।
परिचय
विधि ः सहभागीतामूलक
क्रियाकलाप ः प्रत्येक सहभागीले आफ्नो नाम, ठेगाना र सम्बन्धित विद्यालयको नाम भनेर
तालिमका उद्देश्यहरु ः
विद्यालयहरु माथि पर्न सक्ने अनेकन विपत्हरु क्रमशः बाढि,पहिरो, आँधी र हुरी जस्ता अनेकन विपत्तिहरु जहिले पनि आउँन सक्ने खतरा छ , यसबाट हाम्रा सामुदायिक विद्यालयका शिक्षकहरु र विद्यार्थीहरुलाई सदैव सुरक्षित राख्न शिक्षकहरुलाई विपत् व्यवस्थापन तालिम सञ्चालन गर्ने उदेश्य रहेको थियो ।
नीतिनियम
क) तालिम ८ः०० बजे शुरु हुने
ख) तालिम ४ बजेसम्म हुने
ग) १२ बजे खाना र ३ बजेदेखि ३ः३० सम्म खाजा समय हुनेछ र समापन ५ बजे भित्र हुनेछ ।
घ) हल्ला नगर्ने
ङ) पालैपालो बोल्ने
च) समयमा आउने र जाने
छ) बोल्दाखेरि सबैले सुन्ने गरी बोल्ने
विषयवस्तु प्रवेश
विपद् शब्दावली ः
विधि ः दृश्य चित्र प्रस्तुति, छलफल र व्याख्यान
सामग्री ः रंगीन टि.भी., डिभिडि प्लेयर, न्यूजप्रिन्ट मार्कर
क्रियाकलाप ः सहभागीहरुले २०७२ सालमा गएको भुकम्प तथा विभिन्न पराकम्पनहरुको स्मरण गराउँन त्यसपछि प्रकोपको अर्थ, यसका प्रकार र अवस्थाहरुको बारेमा न्यूजप्रिन्ट पावरप्वाईन्टमा तयार गरिएका स्लाईडहरु देखाउँदै छलफल गरी स्पष्ट पारिएको थियो ।
सिकाइ ः विपद् एउटा अकल्पनीय घटना हो, जसले धनजनमा क्षति पु¥याउँछ । यो प्राकृतिक र मानव सिर्जित गरी मुख्यतया २ किसिमको हुन्छ । प्रकोप पूर्व, अवधि र पश्चात गरी प्रकोपका ३ अवस्थाहरु हुन्छन् ।
प्रकोप व्यवस्थापन चक्र ः
विधि ः प्रश्नोत्तर÷छलफल
सामग्री ः न्यूजप्रिन्ट, मार्कर
क्रियाकलाप ः आफ्नो समुदायमा कुनै प्रकोप गएमा त्यसपछि के–के क्रियाकलापहरु हुन्छन् भनी प्रश्न गर्दै छलफल गराई न्यूजप्रिन्टमा लेखिएको प्रकोप व्यवस्थापन चक्र देखाउँदै स्पष्ट पारिएको थियो ।
सिकाइ ः प्रकोप, उद्धार÷राहत, पूनःस्थापना, पूनर्निर्माण, न्यूनिकरण, पूर्वतयारी, र पूनः प्रकोप हुँदै यसको चक्र घुमिरहन्छ ।
खतरा, प्रकोप र जोखिमको सम्बन्ध
विधि ः व्याख्यान र चित्र प्रदर्शन
सामग्री ः सम्बन्ध देखाउने चित्र
क्रियाकलाप ः सहभागीहरुलाई खतरा र जोखिमको अर्थ सोध्दै सम्बन्ध देखाउने चित्र प्रस्तुत गर्दै स्पष्ट पारिएको ।
सिकाइ ः खतरा बढ्दै गएमा खतरा र जोखिम बीचको दूरी घट्दै जान्छ । उक्त दूरी घट्दै जानु भनेको जोखिम बढ्ने अवस्था हो र जोखिम बढ्दै गएमा प्रकोप हुने सम्भावना पनि बढ्दै जाने हुँदा जोखिम न्यूनिकरण÷व्यवस्थापनका लागि पूर्वतयारी गर्नुपर्ने भन्ने महसुस सहभागीमा भएको ।
विद्यालयमा रहेका श्रोत र साधनको पहिचान
विधि ः खेल, समूह कार्य
सामग्री ः न्यूजप्रिन्ट÷मार्कर
क्रियाकलाप ः स्रोत, साधन चिन्ने खेल खेलाई जनमुखी शिक्षा केन्द्रका आधारमा ३ वटा समूह विभाजन गरी निम्न तालिका बमोजिमको समूहकार्य गरिएको ।
प्रकोपको विवरण कसरी सामना गर्दै आइरहेको थियो ? सामना गर्ने क्रममा के–के समस्याहरु आए ? भावी दिनमा पनि सामना गर्नुपरेमा समुदायमा कुन–कुन स्रोत साधन उपलब्ध छन् ?
समूह कार्य पछि आ–आफ्नो समूहले समूहकार्यबाट प्राप्त कुराहरु प्रस्तुतीकरण गरेको । समूहकार्यबाट
प्राप्त कुराहरुको सार संक्षेप ः
प्रकोपको विवरण कसरी सामना गर्दै आइरहेको थियो ? सामना गर्ने क्रममा के–के समस्याहरु आए ? भावी दिनमा पनि सामना गर्नुपरेमा समुदायमा कुन–कुन स्रोत साधन उपलब्ध छन् ?
बाढी
पहिरो
वनविनाश बोटविरुवा लगाएर
बाँसको टाटी बनाएर
तारजाली लगाएर
डढेलो निभाएर
घाँस लगाएर
बाँसको बेरा लगाएर
बोरामा वालुवा भरेर सम्बन्धित निकायबाट सहयोग नपाइएको
समुदायमा आधारित नभएको
राति बाढी आउँदा सूचना प्राप्त नभएको
बाढीको समयमा खानेपानीको समस्या भएको जनशक्ति
दाउरा, मुढा, बाँस
पानी
केरा
गल
कोदालो
त्रिपाल
ढुङ्गा, बालु
सिकाइ ः प्रकोप व्यवस्थापनका लागि समुदाय आफैंसँग भएका सामग्रीहरु पहिचान भएको ।
प्रकोप पूर्वतयारी ः
विधि ः प्रश्नोत्तर, छलफल,
सामग्री ः न्यूजप्रिन्ट मार्कर
क्रियाकलाप ः प्रकोप पूर्वतयारीको अर्थ सहभागीहरुलाई सोध्दै न्यूजप्रिन्टमा लेखिएको अर्थ स्पष्ट पारिएको, किन गर्ने र कसरी गर्ने भन्ने विषयमा छलफल गराई न्यूजप्रिन्टमा लेखिएको बुँदाहरु स्पष्ट पारिएको ।
सिकाइ ः प्रकोप हुनसक्ने सम्भावनालाई ध्यानमा राख्दै सोहीअनुसारको सावधानी अपनाउने र असहज परिस्थितिसँग जुध्नका लागि क्षमता अभिवृद्धि गर्ने तयारीलाई प्रकोप पूर्वतयारी भनिन्छ । मानिसहरुको जीउधन बचाउन प्रकोप पूर्वतयारी गर्नुपर्छ । समुदायमा प्रकोपको विषयमा भेला गरेर, आपतकालीन कोष खडा गरेर, पूर्वसूचना प्रणालीको विकास गरेर, पूर्वतयारी योजना बनाएर प्रकोप पूर्वतयारी गर्न सकिन्छ ।
पूर्वसूचना प्रणाली ः
विधि ः प्रश्नोत्तर, छलफल
सामग्री ः न्यूजप्रिन्ट मार्कर
क्रियाकलाप ः पूर्वसूचना को अर्थको बारेमा सहभागीलाई सोध्दै अर्थ स्पष्ट पारिएको र समुदाय भित्र पूर्वसूचना दिनका लागि के–कस्ता सामग्रीहरु छन् भन्ने विषयमा छलफल गराइएको ।
सिकाई ः प्रकोपको समयमा सतर्कता अपनाउनका लागि पहिले नै सूचित गर्ने प्रणाली नै पूर्वसूचना प्रणाली हो । मौखिक तथा समुदायमा उपलब्ध मादल, घण्टीको प्रयोग गरी पूर्वसूचना दिन सकिन्छ ।
मनोसामाजिक परामर्श ः
विधि ः अभिनय, छलफल
सामग्री ः
क्रियाकलाप ः प्रकोप भइसकेपछि स्तब्ध समुदायलाई के–कसरी सहयोग गर्न सकिन्छ भन्ने विषयमा छलफल गरिएको र सबै सामान गुमाएको परिवार वा व्यक्तिलाई कसरी सम्झाउने भन्ने विषयमा दुई सहभागीहरुबीच अभिनय गरिएको ।
सिकाइ ः प्रकोप प्रभावित व्यक्ति वा समुदायलाई समयमा नै मनोसामाजिक परामर्श नगरेमा फेरि दोस्रो प्रकोप समेत हुनसक्छ ।
तथ्याङ्क संकलन तथा विश्लेषण ः
यस अन्तर्गत आफ्नो विद्यालयमा निम्नलिखित तथ्याङ्क लिएर वा सम्झेर आउने भनी गृहकार्य दिइयो ।
जम्मा विद्यार्थी संख्या ः छात्रा ः छात्रा ः
विद्यालयको विवरण ः
विद्यालयको नाम ः
शिक्षक संख्या ः
कर्मचारी ः
खानेपानीको स्रोत ः
यातायातका साधनहरु ः ट्रयाक्टर ÷मोटरसाइकल ÷टायरगाडा ÷
सञ्चार माध्यम ः टि.भी.÷टेलिफोन ÷मोवाइल
प्रकोप प्रभावित कक्षा कोठाहरु
सुरक्षित स्थान ः
अन्य आवश्यक जानकारी ः
नमूना उद्धार अभ्यास (ड्रिल ) ः
विधि ः भिडियो प्रदर्शन, छलफल र अभ्यास
सामग्री ः टि.भी., डिभिडी प्लेयर, बाँस, तन्ना
क्रियाकलाप ः एक विद्यालयमा गरिएको नमूना उद्धार अभ्यासको भिडियो चित्र प्रस्तुत गरियो, जसमा विद्यालयमाा गठित प्रकोप जोखिम न्यूनिकरण समिति र उपसमितिहरु (पूर्वसूचना, खोज तथा उद्धार र प्राथमिक उपचार) को जिम्मेवारी र समुदायका व्यक्तिहरु सुरक्षित स्थानतर्फ भागेर आएको कुराहरु देखाइएको थियो । भिडियो चित्र प्रस्तुतिपछि उक्त अभ्यासको महत्वको बारेमा जानकारी गराउँदै स्थानीय स्ट्रेचर बनाउने तरीका देखाइएको थियो । तालिम हल नजिक रहेको नमूना उद्धार अभ्यास समेत गरियो, जसमा सहभागीहरु मध्येबाट नमूनाका लागि पूर्वसूचना, खोज तथा उद्धार र प्राथमिक उपचार उपसमिति बनाइएको थियो । सहभागीहरु मध्ये बाट नै एकजना टाउको फुटेको विरामी र एकजना खुट्टा भाँचिएको विरामी बनाइएको थियो ।
सिकाइ ः नमूना उद्धार (ड्रिल) अभ्यासबाट समुदाय तथा उपसमितिहरुको जिम्मेवारीको बारेमा जानकारी हुने, विद्यालयमा रहेका श्रोत र साधनहरुको बारेमा जानकारी हुने र आवश्यक पर्न सक्ने अन्य विभिन्न सामग्रीहरुको तयारी गर्न सहयोग पुग्छ ।
कार्ययोजना निर्माण ः
विधि ः समूहकार्यबाट विद्यालय स्तरीय
सामग्री ः न्यूजप्रिन्ट मार्कर
क्रियाकलाप ः सहभागीहरुले प्रकोप पूर्वतयारीका लागि सहमति भएका २ वटा क्रियाकलापहरु विद्यालयमा प्रकोपको बारेमा भेला र आपतकालीन कोष बनाउने) विषयमा निम्न बमोजिमको कार्ययोजना तयार भएको ।
सिकाइ ः कार्ययोजना तयार भएपछि योजना अनुसार चल्न सजिलो हुन्छ ।
श्री …………………………………………………………. विद्यालय
क्र.सं. के गर्ने कहिले गर्ने किन गर्ने कसले गर्ने कैफियत
१ बैठक तथा अन्तक्रिया
२ आपतकालिन कोष निर्माण
३ विद्यालयस्तरिय विपद् व्यवस्थापन समिति गठन तथा नियमित बैठक सञ्चालन गर्ने
४ विपद् व्यवस्थापन समूह गठन गर्ने
५ क्क्ष्ए मा म्च्च् सम्बन्धी ऋयmउयलभलत समावेश गरी क्क्ष्ए निर्माण गरी
६ शिक्षक, अभिभावक, विद्यालय व्यवस्थापन समिति, शिक्षक अभिभावक संघ र विद्यार्थीहरुसित म्च्च् सम्बन्धी अभिमीखकरण गर्ने
७ वार्षिक कार्ययोजनामा म्च्च् कार्यक्रम समावेश गर्ने
८
९ विपद् सम्बन्धी कृतिम अभ्यास गर्ने (म्च्क्ष्ीी
१० पृष्ठपोषण
११ मूल्याङ्कन गर्ने
मूल्याङ्कन ः
विधि ः सहभागितामूलक
सामग्री ः चक्लेट
क्रियाकलाप ः सबै सहभागीहरुलाई उभिन लगाएर एकजनाले बीचमा राखिएको चक्लेट टिप्ने र तालिम अवधि भित्र भएका सिकाइहरु बनाउने । त्यसपछि बोल्ने सहभागीले अर्को सहभागीलाई चक्लेट टिपेर दिने र चक्लेट पाउने सहभागीले फेरि बोल्ने । सोही प्रक्रिया अन्तिम सहभागीसम्म अपनाउने ।
सहभागीले बोलेका कुराहरुको सार संक्षेप
नमूना उद्धार अभ्यास राम्रो लाग्यो ।
हामीमा बोल्ने क्षमताको विकास भयो ।
प्रकोपको समयमा प्रयोग गर्न सकिने स्रोत र साधनहरु त हाम्रै समुदायमा रहेछ ।
दृश्य सामग्री प्रदर्शन गरेको राम्रो लाग्यो ।
स्थानीय स्ट्रेचर बनाउन सकिने भयो ।
बाँसको तटवन्ध बनाएर प्रकोपबाट हुने क्षति कम गर्न सकिने रहेछ ।
प्रकोप पूर्वतयारी गर्नका लागि आकस्मिक कोष खडा गर्नुपर्ने रहेछ ।
भविष्यमा आइपर्ने घटनाबाट कसरी बच्न सकिन्छ भन्ने विषयमा सिकें ।
सुरक्षित स्थानको पहिचान गर्नु भनेको पनि प्रकोप पूर्वतयारी रहेछ ।
तालिमबाट प्राप्त उपलब्धि ः
ड्ड तालिमका सहभागीहरुमा प्रकोप र प्रकोप पूर्वतयारी गर्ने तरीकाको बारेमा स्पष्ट अवधारणा प्राप्त भएको छ ।
ड्ड प्रकोप जोखिम व्यवस्थापनका लागि सम्पर्क तथा समन्वय गर्नुपर्ने स्थानहरु गाउँपालिका, नगरपालिका, जिल्ला समन्वय समिति, जिल्ला रेडक्रस, जिल्ला प्रशासन कार्यालय आदिमा सदैव सम्न्वय र सम्पर्क गर्ने जानाकारी पाएकाछन् ।
ड्ड मेलम्ची नगरपालिका क्षेत्रका वडानं १ देखि १३ सम्मका विद्यालयहरुका १३ जना महिला ९० जना विद्यालय शिक्षक,अभिभावक ,विव्यस र बालक्लबका प्रतिनिधीहरुले विद्यालयमा भैपरि आउँने विपद् व्यवस्थापन सम्बन्धि आधारभूत ज्ञान तथा सीप हासिल गरेका छन् ।
ड्ड मेलम्ची नगरपालिका क्षेत्रका वडानं १ देखि १३ सम्मका विद्यालयहरुका १३ जना महिला ९० जना विद्यालय शिक्षक,अभिभावक ,विव्यस र बालक्लबका प्रतिनिधीहरुले विद्यालयमा भैपरि आउँने विपद् व्यवस्थापन सम्बन्धि आधारभूत ज्ञान तथा सीप हासिल गरि आफ्ना विद्यालयहरुका विद्यार्थीहरुलाई सचेतना कक्षाहरु सञ्चालन गर्ने प्रतिद्धता जनाएका छन् ।
ड्ड विद्यालयमालाई प्रकोप पूर्वतयारीको मार्गमा हिँड्नका लागि विद्यालययमा छलफल र आकष्मिक कोष खडा गर्ने गरी पूर्वतयारी कार्ययोजना तयार भएको ।
तालिमको निष्कर्ष ः
सामुदायिक विद्यालय व्यवस्थापन समिति महासंघ नेपालद्वारा संचालित “सामुदायिक विद्यालयमा विपद् व्यवस्थापन अभिमुकरण÷तालिम” कार्यक्रममा नगरपालिका भित्रका.११३ जना सहभागिले प्रकोप र प्रकोप पूर्वतयारी सम्बन्धि जानकारी प्राप्त गरी प्रकोप पूर्वतयारी योजनाको खेस्रा तयार गर्नुको साथै पूर्वतयारी कार्य अन्तर्गत आपत्कालिन योजना निमार्णकोलागि कार्ययोजना समेत तयार गर्न सक्षम भएकाछन् ।
समग्रमा तलिम उपलव्धीमुलक रह्यो । यस तालिमले समुदायमा थप उत्साह जगाएकोछ । आफना स्रोत तथा क्षमताहरुको पहिचान समुदाय आफैले गर्न सकेकाछन । समहमा प्रगतीको लागि अवसरहरु खोज्ने प्रकृयाको थालनी भएको छ । स्थानिय स्रोत तथा साधनहरुको परिचालनबाट आफना समस्याहरुको समाधान गर्न सकिन्छ भन्ने कुरा छलफलबाट आएको छ । समूह भित्रका भौतिक विकासको पहिचान भई त्यसका लागि प्रारम्भिक सूचनाहरु संकलित भएकोछ । स्थानिय विकाससंग सम्बद्ध निकायहरुको पहिचान गरि उनीहरुले गर्नुपर्ने दायित्वका बारेमा विद्यालयसंग छलफल भएको छ । विद्यालयका सहभागीहरुबाटै विद्यालयस्तरीय विपद् व्यवस्थापन योजनाको निर्माण गरिएकोछ ।